Ógörög zene

Aristoxenos

Jegyzet

A diastemakat nagysag, symphonia vagy diaphonia,
syntheta vagy asyntheta, a genos szerint, vagy rito es
arito kategoriakba soroljuk. Ezen felosztast kibovitjuk meg
azzal, hogy a systemak kapcsolodasukkal lehetnek 'kata
synaphen', 'kata diazeuxin' vagy 'mikton', vegyesek. Eztan
elkulonitunk 'sinehes', folyamatos es 'hyperbaton'
szisztemakat. A felsorolast folytatjuk az 'aploun',
egyszeru, a 'diploun', es a 'pollaploun', tobbszoros
szisztemakkal.

Aristoxenus 16.

16.old.

prosodia

προσωδία, (α) ένα τραγούδι με συνοδεία οργάνου. Πολυδ. (IV, 64): "και γαρ Πλάτων... τας προς κιθάραν ωδάς προσωδίας αρέσκει καλείν" (και ο Πλάτων... προτιμά [αρέσκεται] να ονομάζει προσωδίες τις ωδές με συνοδεία κιθάρας). Ησ. : "προσωδία μετ' οργάνου ωδή". Πρβ. Ε.Μ. 690.
(β) Προσωδία (συχνά στον πληθ., προσωδίαι)· ο ιδιαίτερος τονισμός των λέξεων κατά την ομιλία· η παραλλαγή σε ύψος της φωνής που μιλεί (LSJ). Αριστόξ. (Αρμον. Ι, 18, 14 Mb): "λέγεται γαρ και λογώδές τι μέλος, το συγκείμενον εκ των προσωδιών των εν τοις ονόμασιν" (γιατί υπάρχει και ένα είδος μελωδίας στην ομιλία, που εξαρτάται από τους τονισμούς των λέξεων).
Βλ. λ. λογώδες μέλος .

(Michailides)

anarmostos

ανάρμοστος, μη αρμοσμένος (ηρμοσμένος ), μη κανονισμένος σύμφωνα με τους νόμους της αρμονίας (της μουσικής), διάφωνος· σχεδόν το ίδιο με το εκμελής . Αντίθ. ευάρμοστος και ηρμοσμένος. "Εκμελής τε και ανάρμοστος (φωνή)" = (φωνή) μη μελωδική και διάφωνη· βλ. όλη τη φράση στο λ. εκμελής . Βλ. επίσης Αριστόξ. Αρμ. Ι, 18, 24, ΙΙ, 52, 25 Mb· Αριστοτ. Προβλ. XIX, 20 και 36.

(Michailides)

Aristoxenos 17.

17.old.

Aristoxenos

Jegyzet

Három genosa van a dallamoknak: diatonikus, chromatikus es enharmonikus. Ezek kűlönbségére a a későbbiekben térűnk ki. Itt csak annyit kell megjegyeznűnk, hogy minden dallam ilyen, vagy ezek "vegyítese", a belölűk vett közös elemekből.
A diasztémákról szólva, vagy szimfonikusak, vagy diafonikusak. A diasztémákat még rendszerezzűk nagyságuk szerint is. A szimfóniák közűl a legkisebb a dia tesszáron, ezt követi a dia pente, majd a dia pason. ha a dia pasonhoz hozzáveszűnk egy szimfóniát, újból szimfóniát kapunk. Ez nem áll a dia tesszáron és a dia pente esetében. Szimfóniakrol Arisztoxenos ránkmaradt írása úgy szól, mint mindenki által ismert, ezért magyarazatra nem szoruló fogalmakról. Gyakran, közvetve, vagy közvetlen szól közönségéhez, belátásukra számítva,érvelésénél praktikus zenei ismereteikre, hangszeres, gyakorlati tudásukra apellál, mellyel beláthatják igazát, a "helyes" teoriát, ha elmeleti kérdésekben tévednek is. Ez úgy tűnik, nem ritka, mert hallgatóságát, szélesebb közönségét, az elötte járókat, többször is elmarasztalja, mivel gyakran meg kérdesfelvetésük sem helyes. Bar a szöveg nem párbeszédes, de kitünik belőle, ezen elöadasok elevenek voltak, meglehet közbeszólasokkal, ellenvélemenyekkel. Annyi mindenképp kitünik, hogy meg ha megszkítás nélkűli előadás is volt, amit kétlek, egész biztosan megelőzte és követte egy rendkivül élénk véleménycsere, a lejegyzett szöveg "feszültségei", "felpörgési", riposztjai erre utalnak.]

Aristoxenos 18.

18.old.

parthenios

παρθένιος, (επίθ.)· παρθένιος αυλός· ο ψηλότερος σε έκταση αυλός . Στην τάξη (κατηγορία) των παρθενίων αυλών ανήκαν ο γίγγρας
, ο φώτιγξ και ο αιάζων αυλός. Ο Πολυδεύκης (IV, 81) λέει ότι "παρθένες συνήθιζαν να χορεύουν με συνοδεία παρθενίων αυλών".

(Michailides)

kataspasmata

κατασπάσματα, δονήσεις, κραδασμοί της γλωσσίδας του αυλού (Δημ., LSJ). Θεόφραστος (Περί φυτών ιστ. IV, 11, 5): "και κατασπάσματα τας γλώττας ίσχειν [έχειν]" (και για νά 'χουν οι γλωσσίδες επαρκείς [αρκετές] δονήσεις· κατά μτφρ. Sir Arthur Hort, I, 373). Και η Κ. Schlesinger (The Greek Aulos, 66) ερμηνεύει τα "κατασπάσματα" ως δονήσεις (beatings).

~~~~~~

κατασπασμός, χαμήλωμα της φωνής (Δημ., LSJ). Από το "κατασπώ την φωνήν", χαμηλώνω τη φωνή. Για την έκφραση: "κατασπώ την σύριγγα" βλ. στο λ. σύριγξ .

(Michailides)

Syrinx

Σύριγξ λεγόταν και το επιστόμιο του αυλού με μονή γλωσσίδα (πρβ. Κ. Schlesinger The Greek Aulos 54). Κατά τη θεωρία του Α. Α. Howard (βλ. Macran Αριστόξενος 243), η σύριγξ ήταν μια οπή κοντά στο επιστόμιο του αυλού, που βοηθούσε, όπως και στο κλαρινέτο, στην παραγωγή των αρμονικών (βλ. Αριστόξ. Αρμ. Ι, 21, 1 Mb, και Πλούτ. Ότι ουδ' ηδέως ζην εστιν κατ' Επίκουρον 1096Α και Περί μουσ. 1138Α).

Η λέξη σύριγξ χρησιμοποιούνταν και με τη σημασία του σφυρίγματος (LSJ).

Για την έκφραση "κατασπάν" και "ανασπάν την σύριγγα" βλ. Macran Αριστόξενος 243-244 και Κ. Schlesinger, 54 κε.· επίσης, Weil και Reinach Plut. De la Mus. 82-83, σημ. 196.

(Michailides)

aulesis

αύλησις, η πράξη του να αυλεί κανείς, να παίζει τον αυλό. Με τη χρήση η λέξη έγινε συνώνυμη με το αύλημα .
Ψιλή αύλησις ήταν ένας ειδικός όρος για το σόλο αυλού χωρίς λόγια (τραγούδι)· βλ. λ. ψιλός
. Γενικά όμως η λέξη αύλησις χρησιμοποιούνταν με τη σημασία του σόλο αυλού σε αντιδιαστολή προς την αυλωδία , που ήταν τραγούδι με συνοδεία αυλού.Ο εκτελεστής του αυλού λεγόταν αυλητής ή αυλητήρ .
Ο Πολυδεύκης (IV, 78-83) αναφέρει διάφορα είδη αυλήσεων· ο Αλεξανδρινός λεξικογράφος Τρύφων, στο δεύτερο βιβλίο των Ονομασιών, δίνει έναν κατάλογο ονομάτων διαφόρων αυλήσεων (Αθήν. ΙΔ', 618C, 9): "κώμος κώμος, 1. είδος βακχικού χορού, που παρουσιαζόταν συνήθως στις διονυσιακές τελετές
2. εύθυμο συμπόσιο, ακολουθούμενο από θορυβώδη πομπή στους δρόμους,
3. κώμοι (πληθ.)· τραγούδια με συνοδεία αυλού κατά την κωμαστική πομπή
4. είδος αύλησης
5. ομάδα εκείνων που λάμβαναν μέρος στην πομπή, που με τραγούδια συνόδευε τους νικητές στους αθλητικούς αγώνες., βουκολιασμός , γίγγρας



, τετράκωμος
, επίφαλλος , χορείος

, καλλίνικος

, πολεμικόν
, ηδύκωμος
, σικιννοτύρβη , θυροκοπικόν
, το δ' αυτό και κρουσίθυρον, κνισμός
, μόθων
. Όλα αυτά εκτελούνταν στον αυλό με χορό".

Για καθεμιά από αυτές τις αυλήσεις βλ. το αντίστοιχο λ.

συν. αύλημα

(Michailides)

Aristoxenos 19.

19.old.

Aristoxenos

Jegyzet

A legkisebb symphonia a diatessaron. Az emberi hang két diapason és egy diapente magasságig ér. Hangszereknél, mint a parthenion aulos, vagy a hyperteleion aulosnál három oktáv és még tetrakis. Hasonlóan egy gyerek és egy felnőtt férfi hangja közti különbséghez. A tónus a két első symphonia különbsége. Melódiája lehetséges féltónussal, negyedtónussal és haramaddal, 'hemisi', 'hemitonio', 'triton', 'tritimorion','tetarton', 'tetartimorion'. Az ennél kisebb diasztémák nem énekelhetők. A legkisebb diasztéma az 'ellahiszton enarmonios diesis', a következő az 'elahiston chromatiko diesis', a törthangok közt a legnagyobb a félhang, 'imitonio'. Az első symphonia négy hangból áll, erről kapta a nevét 'dia tessaron'. Hangközei sokféleképpen helyezhetők el. Az álló hangokból, és mozgó hangokból tevődik össze. A 'dia tessaron' elmondható még, mint 'mesis', 'lichanos', 'parhypati' és 'hypati' sor. A genosokban különböző a tetrachord belső rendje. Megkülönböztetett szerepe van a mozgó hangoknak. A mozgó hangok toposát vizsgálva, találkozunk lychanossal, mely egy tónusnyi, nem távolodik el a középtől, mesi, távolabbra. Minderről a következőkben lesz majd szó részletesebben. Mert természetesen létezik olyan zeneszerzési technika, ahol a lychanos két tónusra húz el a középtől, és nem csak hogy nem szabad mellőznünk, hanem becsülnünk kell, mint a legszebben hangzót, ellentétben a mai zenészek többségével.

tonos

(β) διάστημα διαστηματική κίνησις, μελωδική κίνηση με διαστήματα· αντίθ.: συνεχής κίνηση (που δε χρησιμοποιεί διαστήματα, όπως στην ομιλία)., δηλ. το διάστημα κατά το οποίο η 5η ξεπερνά την 4η· αλλιώς, η μεγάλη 2η, όπως λέμε και σήμερα τόνος.

(Michailides)

diesis

δίεσις, (από το ρ. διίημι, διαπερνώ, αφήνω κάτι να περάσει)· κοινώς, διαβίβαση, διέλευση.
Στη μουσική ήταν όρος με πολλές σημασίες. Για πολλούς θεωρητικούς σήμαινε το τέταρτο τόνου, και ονομαζόταν δίεσις τεταρτημόριος. Ο Θέων ο Σμυρναίος (87, 2) λέει: "δίεσις, σύμφωνα με τη σχολή του Αριστόξενου, είναι το τέταρτο τόνου, ενώ για τους Πυθαγόρειους δίεσις ονομαζόταν το ημιτόνιο"· βλ. επίσης Μ. Ψελλός, Σύνταγμα, Μουσικής Σύνοψις ηκριβωμένη (Παρίσι 1545, σ. 22).
Από πολλούς συγγραφείς η λ. δίεση χρησιμοποιούνταν γενικά για κάθε διάστημα μικρότερο από το ημιτόνιο ή για το μικρότερο δυνατό διάστημα. Ο Αριστόξενος (Ι, 14 Mb) γράφει: "η φωνή δεν μπορεί να διακρίνει, ούτε η ακοή να ξεχωρίσει, οποιοδήποτε διάστημα μικρότερο από την πιο μικρή δίεση"· αυτό σημαίνει ότι, κατά τον Αριστόξενο, δίεση είναι το ελάχιστο διάστημα που μπορεί να εκτελέσει η φωνή και να συλλάβει το αυτί.
Και ο Αριστείδης (Mb 14, R.P.W.-1.12) επίσης λέει: "δίεση ήταν το ελάχιστο διάστημα της φωνής". Σ' ένα αρχαίο απόσπασμα (Vincent Notices 235-236) καθορίζεται ότι το ελάχιστο διάστημα που μπορεί να γίνει αντιληπτό είναι η δίεση, περίπου ένα τέταρτο τόνου, αλλά σε λόγο 33/32· και είναι ένα διάστημα εξαιρετικά δύσκολο ("χαλεπώτατον") να τραγουδηθεί και όχι από τον καθένα. Σύμφωνα με την εκτίμηση του Δίδυμου αυτό θα ήταν κάτι μεταξύ 32/31 και 31/30.

Εναρμόνιος δίεσις· η δίεση που χρησιμοποιείται στο εναρμόνιο γένος . Κατά τον Νικόμαχο (Εγχ. 12) είναι το μισό του ημιτονίου: "εναρμόνιος δίεσις, όπερ εστίν ημιτονίου ήμισυ"· και ο Γαυδέντιος (Εισαγ. 5) λέει ότι η εναρμόνιος δίεση είναι ίση προς το τέταρτο του τόνου· και άλλοι θεωρητικοί συμφωνούν σ' αυτό.

Χρωματική δίεσις· η δίεση που χρησιμοποιείται στο χρωματικό γένος . Ο Γαυδέντιος, ακολουθώντας τον Αριστόξενο, εκτιμά (καθορίζει) την ελάχιστη χρωματική δίεση (δίεσις χρωματική ελαχίστη) ως ίση προς το 1/3 του τόνου (δίεσις τριτημόριος)· βλ. στο λ. χρωματικόν γένος τις απόψεις του Αριστόξενου· επίσης, Αρμ. Στοιχ. II, 50 Mb.

Ημιόλιος δίεσις· η δίεση που χρησιμοποιείται στο ημιόλιο χρωματικό γένος· είναι ίση προς μία και μισή εναρμόνια δίεση, δηλ. αφού η εναρμόνια δίεση είναι 1/4 του τόνου, η ημιόλια θα είναι 1/4 + 1/8 = 3/8 του τόνου. Ο Mart. Cap. (De Mus. Mb 179) επίσης λέει ότι η ημιόλια δίεση είναι ίση προς 1/4 του τόνου και το μισό του 1/4 (1/8), δηλ. 3/8 ή 9/24 του τόνου.
Ο Κλεονείδης (Εισαγ. 7) λέει: "ας υποθέσουμε πως ο τόνος διαιρείται σε δώδεκα ελάχιστα μόρια, το καθένα από τα οποία ονομάζεται δωδεκατημόριο (1/12) ... το ημιτόνιο θα είναι 6/12, και η δίεση, η λεγόμενη τεταρτημόριος (ένα τέταρτο του τόνου) θα έχει 3/12 και η τριτημόριος (ένα τρίτο του τόνου) θα έχει 4/12"·

(Michailides)

Mese

μέση, η κεντρική νότα του επτάχορδου συστήματος και η αντίστοιχη χορδή της λύρας ή της κιθάρας :



Στο οκτάχορδο σύστημα ήταν η πρώτη νότα του δεύτερου (χαμηλότερου) τετράχορδου ή η ψηλότερη νότα του πρώτου τετράχορδου παρμένου από κάτω προς τα πάνω:



Το τετράχορδο που αρχίζει (σε κατιούσα μορφή) με τη μέση: la - sol - fa - mi ή που καταλήγει στη μέση, όταν ανεβαίνει, mi - fa - sol - la, λεγόταν τετράχορδο μέσων. Η μέση κρατούσε το όνομά της και στα Τέλεια Συστήματα, στα οποία δεν ήταν πάντα η κεντρική νότα (στο Σύστημα Τέλειον Μείζον ήταν όμως η κεντρική νότα).
Στην αρμονία των σφαιρών μέση ήταν εκείνη που αντιστοιχούσε προς τον Ήλιο.

(Michailides)

hypate

υπάτη, (=υψίστη)· η πιο χαμηλή νότα ή χορδή· ονομαζόταν έτσι (υπάτη σήμαινε υψίστη), γιατί τοποθετούνταν στο πιο μακρινό άκρο των χορδών. Ο Αριστείδης λέει: "υπάτη δε υπάτων, ότι του πρώτου τετραχόρδου πρώτη τίθεται· το γαρ πρώτον ύπατον εκάλουν οι παλαιοί" (η υπάτη υπατών ήταν η πρώτη νότα του πρώτου τετράχορδου [του χαμηλότερου], γιατί οι αρχαίοι έλεγαν ύπατο το πρώτο).



Βλ. λ. ονομασία .

(Michailides)

akinite (estotes)

εστώτες, - κινούμενοι φθόγγοι· (α) εστώτες ήταν οι φθόγγοι ενός τετραχόρδου τετράχορδον, το σύνολο τεσσάρων συνεχών χορδών ή φθόγγων που σχηματίζουν μια καθαρή τετάρτη. Το τετράχορδο υπήρξε το πρώτο σύστημα της προϊστορικής Ελλάδας. Υπήρχαν τρία γένη του τετράχορδου: το διατονικό, το χρωματικό και το εναρμόνιο. που έμεναν ακίνητοι, δηλ. δεν άλλαζαν παρά οποιεσδήποτε αλλαγές στο γένος του τετραχόρδου. Εστώτες επομένως ήταν οι ακρινοί (πρώτος και τελευταίος) του τετραχόρδου, λ.χ. στο τετράχορδο, mi - fa - sol - la, οι φθόγγοι mi και la.

Όπως το καθορίζει ο Νικόμαχος (Εγχειρ. Mb 26, C.v. J. 263): "οι ακρινοί φθόγγοι ενός τετραχόρδου λέγονται εστώτες, γιατί ουδέποτε αλλάζουν σε οποιοδήποτε από τα γένη

".
Ο Αριστόξενος χρησιμοποιεί τον όρο ακίνητοι αντί εστώτες (Αρμ. Ι, 22, 11· III, 61, 23 Mb).
Ο Αλύπιος λέει τους εστώτες και ακλινείς (σταθεροί, αμετακίνητοι). Εισ. Mb 2, C.v.J. 368: "εστώτες και ακλινείς".

(β) κινούμενοι ήταν οι φθόγγοι που βρίσκονταν ανάμεσα στα δύο άκρα, στη μέση του τετραχόρδου και που άλλαζαν ανάλογα με το γένος

Από τον Βακχείο (Εισ. 36) οι κινούμενοι λέγονταν φερόμενοι (που φέρονταν από τη μια θέση στην άλλη).
Πρβ. Αριστείδ. (Περί μουσ. Mb 12, R.P.W.-Ι. 9).

Σημείωση: οι ακρινοί φθόγγοι ενός τετραχόρδου ή ενός συστήματος ή ομάδας διαστημάτων ονομάζονταν άκροι , ενώ εκείνοι που βρίσκονταν ανάμεσά τους, μέσοι · Αριστόξ. (Αρμ. ΙΙ, 46, 20-22 και Ι, 29, 32 Mb).

Πρβ. για το λήμμα αυτό: Κλεον. Εισ. 4, Βακχ. Εισ. 35-36, Αλύπ. Εισ. 4, Νικόμ. Εγχειρ. 12.

(Michailides)

Aristoxenos 20.

20.old.

diaphora

διαφορές αρχαίων μουσικών συστημάτων,
Σύμφωνα με τον μεγαλύτερο των θεωρητικών της Μουσικής Αριστόξενο, τα μουσικά συστήματα διαφέρουν μεταξύ τους σε 7 σημεία:α) κατά το μέγεθος, β) κατά το γένος, γ) κατά τη συμφωνία ή διαφωνία (δηλαδή, το 7χορδον ή το 8χορδον), δ) κατά τη συμμετρία ή ασυμμετρία (ρητού και αλόγου), ε) κατά το συνεχές ή ασυνεχές («]εξῆς» και υπερβατού), στ) κατά την σύζευξιν ή την διάζευξιν, ζ) κατά το «εμμετάβολον» (μετάβολον) ή αμετάβολον (βλ. και στα υποδεικνυόμενα λήμματα).

(Καλογ.)